Ksilofon – har xil o’lchamdagi yog’och bloklar to’plami bo’lib, balandligidagi turli tovushlarga mos keladi. Barlar atirgul, chinor, yong’oq, archadan qilingan. Ular xromatik shkala bo’yicha to’rt qatorga parallel ravishda joylashtirilgan. Barlar kuchli dantellarga mahkamlanadi va buloqlar bilan ajratiladi. Shnur barlardagi teshiklardan o’tadi. O’ynash uchun ksilofon asbobning simlari bo’ylab umumiy kauchuk yostiqchalarga kichik stol ustiga qo’yiladi.
Ksilofon uchi qalinlashgan ikkita yog’och tayoq bilan chalinadi. Ksilofon ham yakkaxon ijroda, ham orkestrda ishlatiladi.
Ksilofon diapazoni kichik oktavadan to to’rtinchi oktavagacha.
Metallofonlar ksilofonlarga o’xshaydi, faqat tovush plitalari metalldan (guruch yoki bronza) yasalgan.
Zamonaviy ksilofon – bu juda oddiy dizayndagi asbob bo’lib, ikki qatorli yog’och panjaralar mahkamlangan, pianino tugmachalari kabi yig’ilgan va ma’lum bir balandlikka ega bo’lgan ramkadan iborat. Bar qanchalik qisqa bo’lsa, ovoz shunchalik baland bo’ladi va aksincha. Har bir kalit (bar) ko’pikli kauchukdan tayyorlangan maxsus yumshoq yostiqda yotadi.
Ksilofon kalitlari atirgul, alder, atirgul, chinor, yong’oqdan o’yilgan bo’lib, ular ikki yil davomida qariydi, keyin ehtiyotkorlik bilan qayta ishlanadi. Kalitlar standart o’lchamga ega – kengligi 3,8 sm va qalinligi 2,5 sm, uzunligi kerakli qadamga bog’liq. Keyin ular ma’lum masofada yotqiziladi va shnurlar bilan mahkamlanadi. Kalitlar ostiga maxsus metall quvurlar qo’yiladi, ularning roli ovoz balandligini oshirishdir. Bular tovush hajmini beruvchi va uni yorqinroq va to’yingan qiladigan quvurlar – rezonatorlar. Ular juda ehtiyotkorlik bilan ishlangan va plastinkaning ohangiga mos ravishda sozlangan.
O’ynaganda, ijrochi odatda plastmassa, kauchuk yoki yog’och uchlari bo’lgan kichik qoshiqlarga o’xshash ingichka yog’och tayoqlardan foydalanadi. Odatda ikkita tayoq bor, lekin musiqachining professionalligiga qarab 3 yoki 4 ta boʻlishi mumkin. Ksilofonist maʼlum bir tovush kayfiyatini takrorlash uchun musiqaning tabiatiga eng mos keladigan tayoq va uchlarni tanlaydi.
Professional ijrochilar uchun asbob, qoida tariqasida, maxsus stendda joylashgan bo’lib, uning darajasi ijrochining pozitsiyasiga – o’tirish yoki turishga qarab o’zgaradi.
Ksilofonning navlari
Ksilofon oilasi juda katta va xilma-xildir – u eng mashhur etnik musiqa asboblaridan biridir. Har bir xalqning o’ziga xos ksilofoni bor. Afrika, Osiyo va Amerika qit’alarida ksilofonlar juda ko’p turli xil shakllarda va ko’plab nomlarda mavjud. Mana ulardan ba’zilari:
Balafon Angola, Gvineya, Mali, Madagaskar, Kamerun, Kongo, Senegal, Gambiya, Kot-d’Ivuarda mashhur.
Timbila Mozambikning milliy asbobidir.
Mokkin – Yaponiyadan kelgan ksilofon.
Marimba Meksika va Markaziy Amerikada juda keng tarqalgan.
Vibrafon va qo’ng’iroqlar (metallofonlar) – ksilofonning navlari, ularning ovoz plitalari yog’ochdan emas, balki metalldan yasalgan – bu asboblarning barchasi bir xil tuzilish bilan birlashtirilgan.
Qo’llanilishi
Uzoq vaqt davomida ksilofon faqat xalq musiqasida ishlatilgan, ammo sezilarli o’zgarishlardan so’ng uni qo’llash doirasi sezilarli darajada o’sdi. Ko’pgina orkestrlar – simfonik, estrada, folklor, bress, big band – o’z repertuariga ksilofon o’z ovozi bilan bezab turgan asarlar kiradi. Bundan tashqari, ansambllar mavjud bo’lib, ular faqat zarbli asboblar va ksilofonlar, shu jumladan. Bugungi kunda bu o’zini-o’zi etarli bo’lgan baland zarbli cholg’u asboblari, ularning g’ayrioddiy ovozi musiqachilarni guruhlar tuzishga undaydi, ularda ijrochilar faqat shunday asboblar guruhini ijro etadilar, ular orasida Sankt-Peterburgdagi Marimba Mix ansamblini ta’kidlash kerak.
Hozirgi vaqtda ksilofon turli xil musiqiy janrlarda qo’llaniladi – bular xalq, Lotin Amerikasi, klassik musiqa, regtaym, musiqiy, jazz, ba’zan rok va boshqalar.
